Dünya Koronavirusdan sonra

 

 

Yuval Noah Harari İsrail tarixçisi və professorudur. Dünya səviyyəsində ən çox satılanlar siyahısında yer alan «Sapiens: İnsan növünün qısa tarixi» kitabının müəllifidir. Biz www.readit.az komandası olaraq müəllifin Financial Times saytında dərc olunan məqaləsini oxuculara ana dilimizdə çatdırmaq qərarına gəldik.

 

Bu fəlakət bitəcək, ancaq bu gün edəcəyimiz seçim bizim həyatımızı gələcəkdə dəyişə bilər.

Bəşəriyyət qlobal böhranla üz-üzədir. Yəqin ki, bu yaşadığımız dövrün ən böyük böhranıdır. İnsanların və dövlətlərin önümüzdəki həftələrdə verəcəyi qərarlar gələcək illər üçün dünya nizam-intizamını formalaşdıracaqdır. Bu seçimlər təkcə səhiyyə sistemlərinə deyil, həm də iqtisadiyyat, siyasət və mədəniyyət sahələrinə təsir göstərəcək. Tez və qətiyyətli davranmalıyıq. Hərəkətlərimizin uzunmüddətli nəticələrini də nəzərə almalıyıq. Bu gün alternativlər arasında seçim edərkən özümüzə yalnız birbaşa təhdiddən necə xilas olmağımız barədə deyil, həm də hansı dünyanı miras alacağımız barədə sual verməliyik. Bəli, fırtına keçəcək, bəşəriyyət sağ qalacaq, çoxumuz hələ də sağ qalacayıq, ancaq yeni, fərqli bir dünya bizə miras qalacaq.

 

Gündəlik həyatda bir çox qısa müddətli təcili tədbirlər gücləndiriləcək. Bu, fövqəladə halların təbiətidir. Bu addımlar tarixi prosesləri sürətləndirir. Normal vaxtlarda illərlə təxirə salınan qərarlar bir saat ərzində qəbul edilir. Yetişməmiş, hətta təhlükəli texnologiyalardan istifadə olunur, çünki hərəkətsizliyin qiyməti daha bahadır. Bütün ölkələr geniş miqyaslı bir sosial təcrübə sahəsinə, insanlar isə eksperimental dovşana çevrilirlər. Hər kəs evdən işləyəndə və yalnız uzaqdan əlaqə quranda nə olur? Bütün məktəblər və universitetlər onlayn sistemə keçəndə nə baş verir? Normal vaxtda hökumətlər, müəssisələr və təhsil müəssisələri heç vaxt belə bir eksperimentə razı olmazdılar. Ancaq bu adi vaxt deyil.

 

Bu böhran dövründə xüsusilə iki vacib seçim ilə qarşılaşdıq. İlk seçim, totalitar izləmə və vətəndaşların səlahiyyətləri, azadlıqları arasındakı seçimdir. İkinci seçim isə milli təcrid və qlobal həmrəylik arasındakı seçimdir.

 

«Dərialtı izləmə»

Epidemiyanın qarşısını almaq üçün bütün əhali müəyyən qaydalara riayət etməlidir. Buna nail olmağın iki yolu var. Birinci yol dövlət insanları izləyir və qaydaları pozanları cəzalandırır. Bu gün bəşəriyyət tarixində ilk dəfə olaraq, texnologiya hər kəsi real vaxtвф izləməyə imkan verir. Əlli il əvvəl KQB toplanan məlumatları effektiv şəkildə emal edə bilmədiyi üçün 240 milyon Sovet vətəndaşını gecə-gündüz izləyə bilmirdi. KQB insanları agent və analitik kimi istifadə edirdi, ancaq hər bir vətəndaşa agent təyin edə bilməzdi. Bu gün dövlətlər casuslar əvəzinə hər yerdə olan sensorlar və güclü alqoritmlərdən istifadə edə bilərlər.

 

Koronovirus Epidemiyası ilə mübarizədə  bir çox ölkələr artıq yeni növ izləmə metodlarını hərəkətə gətirdi. Bunun ən bariz nümunəsi Çindir. Çin höküməti əhalini smartfonlardan, milyonlarla kameralardan izləyərək, insanları temperatur ölçməyə və digər tibbi göstəriciləri yoxlamağa vadar edir. Bununla kifayətlənməyib xəstə insanın hərəkət trafikini izləyərək kimlərlə münasibətdə olduğunu tez bir zamanda ortaya çıxara bilirlər Bəzi mobil tədbiqlər isə vətəndaşları xəstəliyə yoluxmuş pasientlərə yaxınlaşdığı  barədə xəbərdarlıq edir.

 

İsrailin baş naziri Binyamin Netanyahu artıq Milli Təhlükəsizlik Agentliyinə adətən terrorizmlə mübarizədə istifadə olunan izləmə texnologiyasını istifadə etməyə icazə verib. Bu texnologiyanın köməyilə Agentlik koronovirusa yoluxmuş insanları izləyəcək. Netanyahu bu addımı fövqəladə halla əsaslandırır.

 

Bütün bunların yeni olmadığı aydındır. Son zamanlarda həm dövlətlər, həm də korporasiyalar insanları izləmək və manipulyasiya etmək üçün daha da inkişaf etmiş texnologiyalardan istifadə edirlər. Ancaq diqqətli olmasaq, epidemiya "izləmə tarixində" vacib bir etapa  yol açacaq. Bununla da "dərialtı" izlənilmə etapı başlayacaq.

 

İndiyə qədər barmağımızla smartfon ekranına toxunduqda dövlət nəyə keçid almağımızı öyrənmək istəyirdi. Lakin Koronovirusla əlaqədar olaraq maraq dairəsi dəyişir, artıq hökümət barmaqlarımızın temperaturunu və dərimizin altındakı təzyiqimizi bilmək istəyəcək.

 

Fövqəladə halda Pudinq

İzləmə ilə bağlı bir mövqe tutmaqda  problemlərdən biri də budur ki, heç birimiz bu gün necə izlənildiyimizi və gələcəkdə nəyin dəyişəcəyini bilmirik. İzləmə texnologiyaları kəskin sürətlə inkişaf edir və 10 il əvvəl fantastika kimi görünən şey bu gün dünənki xəbərdir. Gəlin zehni bir təcrübə aparaq və hipotetik bir dövlət obrazı yaradaq. Bu hipotetik dövlət vətəndaşlarını  24 saat temperaturu və qan-damar təzyiqini ölçən qolbaq taxmağa məcbur edir. Əldə olunan məlumatlar alqoritmlər tərəfindən toplanır və təhlil edilir. Bu alqoritmlər sizin xəstələyinizi nəinki sizdən daha tez bilir, həmçinin, harada olduğunuzu və kiminlə görüşdüyünüzü tapır. Bu zaman anında infeksiyanın yayılmasının qarşısı alına bilər və belə bir sistem bir neçə gündə epidemiyanı dayandıra bilər. Əla səslənir elə deyilmi?

 

Bunun digər tərəfi əlbəttə ki, bu yanaşma yeni bir izləmə sistemini qanuniləşdirir. Əgər siz hər hansısa videoyaya baxarkən mənim bədən istiliyimi, qan-damar təzyiqimi və ürək döyüntümü ölçə bilirsinizsə, deməli mənim nəyə kədərləndiyimi, sevindiyimi, qəzəbləndiyimi artıq bilmiş olacaqsınız.

 

Qəzəb, sevinc, darıxmaq və sevginin istilik və öskürək kimi bioloji hadisələr olduğunu xatırlamaq vacibdir. Bir öskürəyi təyin edən eyni texnologiya gülüşü təyin edə bilər. Korporasiyalar və hökumətlər bioloji məlumatlarımızı toplu şəkildə toplamağa başlasalar, özümüz haqqında bildiyimizdən daha çoxunu öyrənə biləcəklər və bizi rahatlıqla manipulyasiya edə biləcəklər. Biometrik monitorinq Cambridge Analytika məlumatlarla işləmə alətlərini Daş dövrü alətləri ilə uyğunlaşdırır. 2030-cu il, Şimali Koreya və hər bir vətəndaşın biometrik qolbaq daşıdığını düşünün. Rəhbərin nitqini dinlədikcə və qolbağın bu nitqdən qaynaqlanan qəzəb əlamətlərini aşkar edərsə nəticələrini təsəvvür etmək bir o qədər də çətin deyil.

 

Əlbəttə ki, biometrik izləməni müvəqqəti təcili bir tədbir kimi tədbiq edə bilərsiniz. Fövqəladə vəziyyət dayandırıldıqda tədbir dayanır. Ancaq müvəqqəti tədbirlər, fövqəladə hallarla qarşılaşmağın pis bir vərdişi ilə xarakterizə olunur. Məsələn, vətənim İsrail 1948-ci il Müstəqillik uğrunda müharibə zamanı fövqəladə vəziyyət elan etdi, bu, medianın senzurasından və torpaqların müsadirə edilməsindən tutmuş puding hazırlamaq üçün xüsusi tələblərə qədər bir sıra müvəqqəti tədbirləri əsaslandırdı (zarafat etmirəm). Müstəqillik uğrunda müharibə çoxdan bitib, amma İsrail 1948-ci ildəki bir çox "müvəqqəti" tədbirləri tamamilə ləğv etmədi.

 

Koronavirus infeksiyası sıfıra enəndə belə, bəzi dövlətlər koronavirusun ikinci dalğasından qorxduqları üçün və ya Mərkəzi Afrikada yeni Ebola xəstəliyinin yaşandığı üçün biometrik izləmə sistemlərini qorumaq lazım olduğunu iddia edəcəklər. Şəxsi həyatımız – konfedensiallıq uğrunda böyük bir müharibə gedir. Koronavirus böhranı bu döyüşdə dönüş nöqtəsi ola bilər. Çünki məxfilik və sağlamlıq arasında seçim edərkən insanlar sağlamlığı seçəcəklər.

 

Sabun polisi

 

Problemin kökü, əslində, sağlamlıq və gizlilik arasında seçim etməkdir. Çünki bu düzgün seçim deyil. Həm sağlamlığımızdan,  həm də gizliliyimizdən yarana bilərik və istifadə etməliyik. Sağlamlığımızın təhlükəsizliyini seçib totalitar rejim qurmaqla deyil, vətəndaşların səlahiyyətlərini genişləndirməklə koronavirus epidemiyasının qarşısını ala bilərik. Son həftələrdə Cənubi Koreya, Tayvan və Sinqapur koronavirus epidemiyasını ehtiva edən ən uğurlu cəhdlər etdilər. Faydalı izləmə tədbiqlərindən istifadə etməklə yanaşı, bu ölkələr geniş testlərə, dürüst cavablara və məlumatlı bir auditoriyanın qarşılıqlı təsirinə etibar etdilər.

 

Mərkəzləşdirilmiş monitorinq və sərt cəzalar insanların tövsiyə olunan tələbləri yerinə yetirmələrinin yeganə yolu deyil. İnsanlara elmi faktlar barədə məlumat verildikdə və vətəndaş - məmur hakimiyyətinə etibar etdikdə, vətəndaşlar Böyük Qardaşın nəzarəti olmadan da lazımi hərəkətləri edə bilərlər. Motivasiya olunmuş və məlumatlı əhali, ümumiyyətlə polis nəzarəti altında olan məlumat verilməmiş əhaliyə nisbətən daha güclü və effektiv bir vasitədir.

 

Məsələn, əlləri sabunla yumaq nümunəsinə baxaq. Bu, insan gigiyenası tarixində ən böyük irəliləyiş oldu. Bu sadə hərəkət hər il milyonlarla insanı qoruyur. Bu gün biz bu həqiqəti məqbul sayırıq, baxmayaraq ki, elm adamları yalnız 19-cu əsrdə əlləri sabunla yumağın vacibliyini kəşf etdilər. Əvvəllər hətta həkimlər və tibb bacıları əllərimi yumadan bir əməliyyat otağından digərinə keçirdilər. Bu gün hər gün milyonlarla insan sabun polisindən qorxduqları üçün deyil, bu hərəkətin vacibliyini başa düşdükləri üçün əllərini yuyur. Əllərimi sabunla yuyuram, çünki viruslar və bakteriyalar haqqında eşitmişəm, bu kiçik orqanizmlərin xəstəliklərə səbəb olduğunu başa düşürəm və sabunun bunların qarşısını ala biləcəyini bilirəm.

 

Ancaq bu səviyyəyə çatmaq üçün bizə etibar lazımdır. İnsanlar elmə, ictimai institutlara və mətbuata inanmalıdırlar. Son illər bu etibar silkələnib. Bu gün bəzi siyasətçilər insanların düzgün davrana bilməyəcəyini iddia edərək  avtoritarizmə üstünlük verməyə hazırdırlar.

 

Adətən illər ərzində məhv edilmiş bir etibarı bir gecədə qurmaq olmaz. Ancaq hal-hazırda adi vaxt deyil. Böhran dövründə şüur ​​daha sürətlə  dəyişə bilər. İllər ərzində bacı-qardaşlarınızla yola getməyə bilərsiniz, ancaq hər hansı bir fövqəladə vəziyyət baş verərsə, gizli bir güvən və razılıq mənbəyi tapırsınız və bir-birinizə kömək etməyə tələsirsiniz. İzləmə rejimi qurmaq əvəzinə, elmə, dövlət qurumlarına və mətbuata inam yaratmaq heç də gec deyil. Mütləq yeni texnologiyalardan istifadə etməliyik, amma bu texnologiyalar vətəndaşların hüquq və fürsətlərini genişləndirməlidir. Mən bədən istiliyimi və qan təzyiqimi izləməyin tərəfdarıyam, ancaq bu məlumatlar qüdrətli bir hökumət yaratmaq üçün istifadə edilməməlidir. Əksinə, bu məlumatlar mənə şəxsi seçimlərdə yardımçı olmalıdır və hökümətin atdığı addımlar barəsində hesabat verməlidir.

 

Gündə 24 saat sağlamlıq vəziyyətimi izləyə bilsəm, nəinki digər insanlara təhlükə yaratmadığımı, hansı vərdişlərimin sağlamlığım üçün fayda verdiyini öyrənərdim. Koronavirusun yayılması ilə bağlı etibarlı statistikanı təhlil etmək imkanım olsaydı, dövlətin mənə həqiqəti söylədiyini və epidemiya ilə mübarizə siyasətini düzgün uyğunlaşdırdığını müəyyənləşdirmək fürsətim olardı. İnsanlar izləmə haqqında danışanda, yadda saxlayın ki, şəxsləri izləmək üçün istifadə olunan eyni izləmə texnologiyaları hökumətləri izləmək üçün də istifadə edilə bilər.

 

Koronavirus epidemiyası vətəndaşlıq üçün kütləvi bir testdir. Önümüzdəki günlərdə hər birimiz ya elmi məlumatlara və sağlamlıq mütəxəssislərinə etibar etməliyik və ya əsassız gizli razılaşma nəzəriyyələri ilə özünə xidmət edən siyasətçiləri seçməliyik. Səhv qərar verdiyimiz təqdirdə, sağlamlığımızı qorumağın yeganə yolu olduğuna inanaraq, müstəqilliyimizdən imtina etmək riski daşıyırıq.

 

Bizə qlobal plan lazımdır.

Qarşılaşacağımız ikinci vacib seçim milli təcrid və qlobal həmrəylik arasındakı seçimdir. Həm epidemiya, həm də iqtisadi böhranın təsiri qlobal problemlərdir. Bu problemlər effektiv şəkildə yalnız qlobal qarşılıqlı əlaqə səviyyəsində həll edilə bilər.

 

Virusu məğlub etmək üçün hər şeydən əvvəl qlobal səviyyədə məlumat paylaşmalıyıq. Bu, insanların viruslara qarşı böyük üstünlüyüdür. Çindəki Koronavirus və ABŞ-dakı Koronavirus insanları necə məğlub etmək barədə məlumat mübadiləsi edə bilmir. Bir italyan həkimin Milanda səhər tapdığı şey, axşam Tehrandakı xəstənin canını qurtara bilər. İngiltərə hökuməti bir neçə davranış tərzi arasında tərəddüd etdikdə, bir ay əvvəl oxşar sualla qarşılaşan Koreyadan məsləhət istəyə bilər. Ancaq bunun baş verməsi üçün bizə qlobal qarşılıqlı təsir və etimad ruhu lazımdır.

 

Ölkələr açıq və təvazökarlıqla məlumatları bölüşmək istəməlidirlər və əldə olunan məlumatlara etibar etməlidirlər. Tibbi avadanlıqlar, lazımi test dəstləri, tənəffüs cihazlarının istehsalı və yayılması üçün də qlobal səylərə ehtiyacımız var. Bunun əvəzinə, hər bir ölkə əldə edə biləcəyi bütün avadanlıqları toplayaraq bunu özü istehsal etməyə çalışır. Razılaşdırılmış qlobal səy istehsalı artıracaq və xilasetmə texnikalarının ədalətli şəkildə paylanılmasını təmin edəcəkdir. Müharibə zamanı ölkələrin əsas sənayelərini milliləşdirdikləri kimi, bəşəriyyətin koronavirusa qarşı müharibəsi bizdən kritik istehsal xətlərini “humanistləşdirməyimizi” tələb edə bilər. Az sayda koronavirus infeksiyası halına sahib olan zəngin bir ölkə çox sayda yoluxma hadisəsi olan yoxsul bir ölkəyə dəyərli avadanlıq göndərmək istəməlidir və bu zaman əmin olmalıdır ki, kömək lazım olduqda digər ölkələr ona qarşı eyni addımı atacaqdır..

 

Tibb işçilərinin birləşdirilməsi məsələsində oxşar qlobal bir yanaşmanı nəzərdən keçirə bilərik. Bu gün infeksiyaya daha az həssas olan ölkələr, ən çətin vaxtlarda kömək etmək və dəyərli təcrübə qazanmaq üçün ciddi şəkildə zədələnmiş bölgələrə tibb işçilərini göndərə bilərlər..

 

Qlobal əməkdaşlıq iqtisadi cəbhədə də həyati vacib bir məsələdir. İqtisadiyyatın və tədarük zəncirinin qlobal mahiyyətini nəzərə alaraq, hər bir dövlət özü hərəkət edərsə və digər iştirakçılarla uzlaşmazsa, xaos və kəskinləşən bir böhranla üz-üzə qalacayıq. Tez bir zamanda qlobal fəaliyyət planına ehtiyacımız var.

 

Digər bir tələb, daşınmalarla bağlı razılığa gəlməkdir. Bütün beynəlxalq səyahətlərin aylarla təxirə salınması çox böyük çətinliklərə səbəb olacaq və koronavirusa qarşı müharibəyə müdaxilə edəcəkdir. Ən azı bir qrup zəruri yolçunun sərhədi keçməsini təmin etmək üçün ölkələr birlikdə işləməlidirlər: elm adamları, həkimlər, jurnalistlər, siyasətçilər, iş adamları. Buna öz səyahət edənləri öz ölkələrində ciddi yoxlanışdan keçməklə bağlı razılıq əldə etməklə nail olmaq olar. Təyyarədə yalnız ciddi araşdırılan səyahətçilərin olduğuna əminsinizsə, onları ölkənizə buraxma ehtimalı daha yüksəkdir.

 

Təəssüf ki, bu gün ölkələr yuxarıda göstərilən tədbirlərin demək olar ki, heç birini həyata keçirmir. Kollektiv iflic beynəlxalq aləmə yayıldı. Dünya liderlərinin fövqəladə halla bağlı görüşü daha əvvəl olmalı idi. G7 liderləri yalnız bu həftə video konfrans təşkil edə bildilər və hətta bu görüşün nəticəsi olaraq heç bir qlobal plan ortaya çıxmadı.

 

Keçmiş qlobal böhranda - məsələn, 2008-ci ilin maliyyə böhranı zamanı və 2014-cü ildə Ebola epidemiyası zamanı ABŞ dünya lideri rolunu öz üzərinə götürdü. Ancaq indiki rəhbərlik liderlik rolundan imtina edir. Hazırki hakimiyyət Amerikaya bəşəriyyətin gələcəyindən  daha çox əhəmiyyət verdiyini açıq şəkildə bildirir.  

 

ABŞ administrasiya hətta ən yaxın müttəfiqlərini tərk etdi. Avropa birliyinə bütün səfərlərini qadağan edəndə, radikal tədbirlər barəsində əvvəlcədən xəbərdarlıq etmədi, Covid-19-a qarşı yeni bir peyvənd üzərində inhisar hüquqlarının əldə edilməsi üçün bir Alman dərman şirkətinə 1 milyard dollar təklif etdiyi iddiasıyla Almaniyanı şok etdi. Hətta mövcud rəhbərlik təsadüfən kursu dəyişdirsə və qlobal fəaliyyət planı hazırlasa belə çox az adam onun tərəfdarı olacaq. Belə ki, çox az adam öz üzərinə məsuliyyət götürməyən, səhvlərini etiraf etməyən və mütamdi olaraq başqalarını günahlandıran lider dalınca gedər.

 

ABŞ-ın tərk etdiyi və digər ölkələrlə doldurulmayan boşluqda epidemiyanı dayandırmaq çətinləşəcək, beynəlxalq münasibətlər uzun illər möhkəmlənməyəcək. Ümid etməliyik ki, bu epidemiya bəşəriyyətə qlobal ayrılıqların yaratdığı kəskin təhlükəni tanımağa kömək edəcəkdir.

 

Bəşəriyyət seçim etməlidir. Özünü təcrid yolunu tutacaнıq yoxsa qlobal həmrəylik yolunu seçəcəyik? Təcrid yolunu seçsək, bu, yalnız böhranı uzatmayacaq, əksinə gələcəkdə daha dəhşətli fəlakətlərlə nəticələnəcəkdir. Qlobal həmrəyliyi seçsək, bu, təkcə koronavirus üzərində deyil, həm də 21-ci əsrdə bəşəriyyətə hücum edə biləcək bütün epidemiya və böhranlar üzərində qələbəyə gətirib çıxardacaq.